Rabin koji je sve započeo

Kada su 31. jula 1492. godine Ferdinand i Isabella protjerali Jevreje iz Španije, raširenih ruku su dočekani na Balkanu koji je bio pod vlašću Osmanlija. Tako su Balkan, a posebno Sarajevo, naselili Sefardski Jevreji, do te mjere da su na vrhuncu zajednice 20% stanovništva Sarajeva činili Jevreji, a 10% Sarajeva govorilo je ladino kao prvi jezik.

1686. godine Jevreji Aškenazi počeli su pristizati u Bosnu i Hercegovinu nakon što je Sveta liga protjerala Osmanlije iz Mađarske. U vrijeme velikih preokreta, jedan čovjek po imenu Tzvi Aškenazi, koji je pobjegao je iz Budimpešte nakon što su njegova supruga i dijete ubijeni pod artiljerijskom paljbom tokom austrijske invazije, uspio je doći do Sarajeva gdje je postavljen za rabina baš u vrijeme kada je 1697. Eugen Savojski opljačkao i spalio cijeli grad do temelja.

Iako je sigurno bilo nesretnih incidenata, Jevreji u Osmanskom carstvu uživali su mnogo veću sigurnost i daleko veća prava pred zakonom od onih u zapadnoj Evropi. Njihova zajednica imala je značajnu autonomiju, a dobila je potpunu autonomiju nad vlastitim unutrašnjim pravnim pitanjima. Bili su u mogućnosti da kupuju nekretnine, grade sinagoge i trguju širom Osmanskog carstva. 1856. godine, pod Tanzimatskim reformama, dobili su potpunu jednakost pred zakonom.

Čak je i prva sarajevska sinagoga, koja i danas postoji, sagrađena u šesnaestom vijeku uz pomoć osmanskog guvernera Bosne.

Ali, iako je Osmansko carstvo za Jevreje bilo sigurnije od zapadne Evrope, nije bilo potpuno sigurno, što se pokazalo u Aferi iz Damaska 1840. godine.

Dana 5. februara 1840. godine otac Thomas, fratar kapucin, i njegov sluga su nestali. Već su postojale tenzije između hrišćanske i jevrejske zajednice u Damasku, koje su prerasle u optužbe za ritualna ubistva. Pred guvernera je izvedeno trinaest najistaknutijih jevrejskih građana Damaska ​​uhapšenih na riječ jevrejskog berberina koji je bio mučen da bi priznao.

Trinaest jevrejskih građana takođe je mučeno. Po njihovom hapšenju rulja lokalnog stanovništva i osmanske vlasti napale su sinagogu i spalile Knjigu Zakona.

Incident je izazvao reakciju u međunarodnoj zajednici – koja je bila dovoljno jaka da su Osmanlije 04. avgusta pokrenule istragu i reviziju. Sve je završeno 28. avgusta, devet jevrejskih lidera koji su još bili živi odmah su pušteni, a 4. novembra izdat je i ferman (edikt) kojim su “krvne optužbe” za ritualna ubistva proglašene klevetom protiv Jevreja i potpuno su zabranjene u Osmanskom carstvu.

„… i zbog ljubavi dopuštamo da je jevrejska nacija, čija je nevinost za zločin koji im se stavlja na teret očigledna, bila uznemiravana i mučena kao posljedica optužbi koje nemaju ni najmanje osnova u istini.“

Ovaj incident duboko je uticao na rabina Jehudu Alkalaja, koji je rođen 1798. godine u Sarajevu i koji je počeo služiti kao rabin u Zemunu (na periferiji Beograda, Srbija) 1825. godine, što će na kraju promijeniti cijelu drugu polovinu dvadesetog vijeka. Rabin Jehuda Alkalaj je prvi razvio ideju cionizma sredinom devetnaestog vijeka.

Alkalai je služio kao rabin na Balkanu tokom srpskog rata za nezavisnost, uspona nacionalizma koji je rezultirao oslobođenjem od Otomanskog carstva. Srpski ratni poklič za nezavisnost, koji se od tada koristi, „Samo Sloga Srbina Spašava“, pokazao je drugu istinu Alkalaju – da su Jevreji imali samo jedni druge na svijetu, i da moraju zajedno raditi na tome da judaizam preživi. Njegov rad Shema Yisrael (1834) prvi je uopšteno skrenuo pažnju na ideju o jevrejskoj političkoj nezavisnosti kao “Izraelskoj zemlji”. Problem je bio u tome što se njegova ideja o premještanju Jevreja u Svetu zemlju kako bi se došlo do mesijanskog Otkupljenja smatrala heretičkom među Jevrejima koji su vjerovali da je Mesijansko Otkupljenje moglo doći samo čudesnim događajem koji će izazvati Bog. Alkalaj je vjerovao da jevrejsku molitvu “Čuj Izraele” treba reinterpretirati i da je to zapravo bio poziv da se okupe sva djeca Izraela. To nije bilo popularno mišljenje i niko nije hrlio da njegove ideje sprovede u djelo. Mnogi su zapravo bili prilično zgroženi.

Afera Damask učvrstila je Alkalajeve ideje. 1840. napisao je Shelom Yerushalyim. Alkalajevo kabalističko razmišljanje bilo je istaknuto u ovoj kolekciji – koristio je vjerovanje kabale o “Mesijinim danima“ kako bi predvidio da je 1840. godina godina Iskupljenja. Od 1840. godine jevrejska zajednica bi imala 100 godina da se vrati u Svetu zemlju. Ako to ne bude učinjeno do 1939. godine, onda bi sto godina od 1939. do 2040. bilo vrijeme velikih poteškoća za jevrejski narod, „izliv gnjeva okupit će naše raseljene“. Krajnji rezultat, povratak u Izrael, bio bi isti, ali do njega bi došlo pod puno težim okolnostima. Rabin Alkalaj pozvao je da desetina od svih svjetskih Jevreja podrži napor povratka u Svetu zemlju.

Ali upravo su Alkalajevi spisi iz 1857. godine istinski pokrenuli promjenu svijeta, jer je Goral al Adonai dao potpuniju sliku o tome kako su se Jevreji trebali vratiti u Svetu zemlju. Takođe, rabin Alkalaj je dao Goral al Adonai svojim učenicima Simonu Loebu Herzlu i Jakobu Herzlu, djedu i ocu čovjeka koji je danas poznat kao otac države Izrael – Theodor Herzl.

Rabin Alkalaj pozvao je na obnavljanje hebrejskog kao nacionalnog jezika, na oporavak zemlje u Izraelu putem kupovine i da Izrael ima poljoprivrednu osnovu. Preporučio je da se okupi Skupština jevrejskih uglednika kao predstavničko tijelo jevrejskog naroda, kako bi u njihovo ime apelovali na nacije, pomogli ljudima da se presele i kako bi se desetina pravilno rasporedila. Ukratko, dok su se istorijski događaji srpskog rata za nezavisnost i aferi Damask ukrštali u jednom balkanskom rabinu, rabin Alkalaj je formirao ideju cionizma prije nego što je cionizam uopšte bio ideja.

Danas sinagoga rabina Alkalaja i dalje stoji u Zemunu, u ulici rabina Alkalaja. Koristi se kao restoran i kao sinagoga – zanimljiva kombinacija koja se možda neće ponoviti nigdje drugdje na svijetu. Ulica rabina Alkalaja nalazi se u blizini ulice Theodor Herzl, koju su uz veliku lokalnu pompu otvorili predsjednik Srbije Aleksandar Vučić i predsjednik Izraela Reuven Rivlin 2018. godine.

Djed i baka Theodora Herzla su još uvijek pokopani u Zemunu, ali sam rabin Alkalaj je bio u mogućnosti da emigrira u Jeruzalem 1876. godine, gdje je umro 1. oktobra 1878. godine. Pokopan je na jevrejskom groblju Maslinske gore.

Zapisi u Beogradu bilježe citat rabina Alkalaja, „Lako je pomiriti dvije države, ali [teško je okupiti] dva Jevreja.“ To je rečeno je kao odgovor na nedostatak reakcije na njegovu ideju o jevrejskoj domovini u Izraelu, a odražava još jednu često izrečenu reakciju na svađu između posljednja dva Jevreja iz Kabula: „Ako su dva Jevreja u sobi, tamo će biti  tri mišljenja.”

Ni rabin Jehuda Alkalaj ni Theodor Herzl nisu doživjeli ispunjenje sna o jevrejskoj domovini, ali bez oba ova Jevreja i njihovih korijena na Balkanu, san o jevrejskoj domovini možda nikada ne bi bio ostvaren.