Rusi idite kući!

Ispostavilo se, na žalost Sovjetskog Saveza, da protjerivanje desetogodišnjeg autoritarnog vođe komunističke Mađarske Matyasa Rakosija pod slabim izgovorom „neophodnog liječenja“ u julu 1956. godine u Sovjetski Savez nije bilo dovoljno.

Do oktobra 1956. Mađarska je bila u punoj pobuni.

Drugi svjetski rat nije bio naklonjen nijednoj naciji u istočnoj Evropi, a Mađarska nije bila izuzetak. Nacistička okupacija, iako kraća nego u drugim zemljama, djelovala je punom snagom. U roku od nekoliko mjeseci preko 440 000 mađarskih Jevreja prebačeno je u koncentracione logore, a sjedište Strelastog Krsta (lokalni nacisti) bilo je zauzeto zatvaranjima i mučenjem.

Matyas Rakosi, uskoro diktator jedne decenije, vratio se u Mađarsku nakon Drugog svjetskog rata 1945. s Crvenom armijom. Crvena armija je Mađarsku istrgnula iz nacističke kontrole, a zatim je nastavila da je drži privrženom socijalističkim idealima. Sovjeti su vjerovali da je Rakosi najbolja nada Mađarske.

A vjerovatno je Rakosi bio najbolji čovjek za taj posao – ako je posao bio pogubiti preko 2000 političkih zatvorenika, zatvoriti više od 150 000 ostalih i protjerati blizu 200 000 Mađara iz Komunističke partije (garantujući tako da neće imati pristup boljim poslovima, hrani ili stanovima). Mađarska je takođe imala najvišu stopu inflacije u svjetskoj istoriji, imala je česte nestašice, skoro nepremostivu količinu ratne odštete i plate koje su sve više padale zbog raširene inflacije.

Rakosi je takođe pokrenuo masovni lov na „titoiste“ u cijeloj sovjetskoj sferi utjecaja svojim zagonetnim pogubljenjem rivala Laszla Rajka 1949. godine, i bio je istinski staljinist dok je Sovjetski Savez pokušavao program destalinizacije. Ipak, Politbiro je bio svjestan da je Matyas Rakosi, bez obzira na njegova uvjerenja, bio lojalan Sovjetskom Savezu prije svega.

Kada je vođa najokrutnijeg režima u Evropi prognan 17. jula 1956, zamijenio ga je drugi vođa po istom kalupu – Erno Gero. Ta je odluka revoluciju učinila neizbježnom.

„Mikoyan i ja smo krivi što smo predložili Gera, a ne Kadara. Popustili smo Geru”, rekao je Kruščov trećeg novembra.

Revolucija je započela 23. oktobra 1956. godine kada je grupa studenata marširala ulicama Budimpešte i uživo čitala svoj manifest na radio stanici. Nazvani Šesnaest tačaka, među njihovim zahtjevima bili su uklanjanje političke klike Rakosi / Gero, kraj simbolima staljinizma, uklanjanje sovjetskih trupa i uspostavljanje nove vlade pod ranije osramoćenim Imreom Nagy-em.

Studenti su zadržani.

Demonstranti iz svih krajeva okupili su se pred zgradom parlamenta, u grupi koja je brojala više od 200.000 ljudi, uzvikujući riječi cenzurisane nacionalne pjesme: “Mi se kunemo, Mi se kunemo da više nećemo biti robovi!” Grb je odsječen sa mađarskih zastava i srušen je sporni Staljinov kip, koji je postavljen na mjestu sravnjene crkve.

AVH, mađarska tajna policija, pucala je na masu. Protesti su se brzo pretvorili u nerede i proširili se gradom. Gero, čija je vjera uvijek bila uz Sovjetski Savez, zatražio je sovjetsku vojnu intervenciju.

U 2 sata ujutro, 24. oktobra, sovjetski tenkovi ušli su u Budimpeštu. Do podneva su bili ispred parlamenta. Mađari su se brzo mobilisali kao odgovor. Ulice su zabarikadirane, a revolucionari su zauzeli radio stanicu. Imre Nagy imenovan je premijerom, a Janos Kadar prvim sekretarom Komunističke partije, iako staljinistička vlada službeno nije pala za još jedan dan.

Iako je postignuta barem jedan od Šesnaest tačaka, borba još uvijek nije bila gotova. 25. oktobra AVH-ovi stražari počeli su pucati na gomilu, okupljenu ispod njih, sa krova zgrade parlamenta. Ogorčena, gomila je počela uzvraćati oružjem zaplijenjenim dok se komandna struktura mađarske vojske raspadala. Više nije bio otvoren nijedan put osim nasilja.

Iako su se borili uglavnom mladi Mađari, iskusni general Bela Kiraly uspio je pobjeći iz zatvora i organizovati i voditi otpor. Pod njegovim zapovjedništvom neregularne trupe napale su sjedište Komunističke partije, mučeći i uništavajući  državne sigurnosne i vojne trupe. Spaljeni su sovjetski spomenici i sovjetski simboli. Svugdje je fraza, “Ruszkik haza!” (Rusi idite kući!) bila naslikana na zidovima i uzvikavana.

U to se vrijeme prvi dio najvažnije bitke Revolucije odvijao na prolazu Corvin, strateškom mjestu smještenom u blizini kasarne Kilian i radio stanice u Budimpešti. Pod vođstvom Gergelyja Pongratza, 4000 vojnika držalo je kritično područje i vraćalo sovjetske tenkove natrag. Zapravo, Sovjeti su tu bitku aktivno gubili od mađarskih neregularnih trupa koje su na njih pucale s prozora i koristeći improvizovane molotovljeve koktele. Prekomjerno oslanjanje sovjeta na tešku artiljeriju, loše razmišljanje i loše planiranje rezultiralo je velikim žrtvama, iako su imali izrazitu prednost s opremom.

Dok su borbe trajale, Nagy je najavio novu vladu 27. oktobra. Ova vlada uključila je nekomunističke članove i za prioritete je postavila pregovore o prekidu vatre. Kad su borbe zastale – Sovjeti su bili skloniji pregovorima i 28. novembra u 12:15 sati borbe su prestale. Sovjetska armija se počela povlačiti. Činilo se da je narod Mađarske pobijedio.

Nagy je počeo da sprovodi svoje stavove – obećao je da će ispuniti zahtjeve javnosti: najvažnije raspuštanje AVH i povlačenje sovjetskih trupa. Dana 29. Nagy je preselio svoje urede u sada napuštenu zgradu Parlamenta, a do 30. oktobra Nagy je imao potpunu kontrolu nad mađarskom vladom. Staljinistički članovi bivše mađarske vlade pobjegli su u Sovjetski Savez, a članovi nižeg nivoa su se ili skrivali ili su ubijani po cijeloj Budimpešti. Iako se vojske više nisu sukobljavale, u gradu je i dalje bilo nasilja.

Čak i unutar Sovjetskog Saveza činilo se da je Mađarska zauzela svoj stav. Nagyeva vlada još je uvijek bila otvoreno marksistička i nije osporavala sovjetsku nadmoć u komunističkom svijetu. Samo su htjeli da sovjetske trupe izađu iz same Mađarske. 30. novembra Sovjeti su objavili deklaraciju s predvidljivo dugim i zamršenim nazivom: Deklaracija vlade SSSR-a o principima razvoja i daljeg jačanja prijateljstva i saradnje između Sovjetskog Saveza i drugih socijalističkih država. U izjavi se dijelom kaže: “Sovjetska vlada spremna je započeti odgovarajuće pregovore s vladom Mađarske Narodne Republike i ostalim članicama Varšavskog sporazuma o pitanju prisustva sovjetskih trupa na teritoriji Mađarske.” Sovjeti su pristajali da pregovaraju o povlačenju.

Ali već sljedećeg dana, na privatnim sastancima, ta je odluka poništena. Hruščov, svjestan ustupaka koji su upravo učinjeni u Poljskoj i međunarodnog pogleda na sovjetsku snagu na međunarodnom planu, smatrao je da treba pokazati silu kako bi se vidjelo za šta je SSSR još uvijek sposoban. Tampon zona koju je Mađarska predstavljala kao sovjetski satelit takođe je bila od najveće važnosti. Pored toga, konzervativne elemente kod kuće, frustrirane procesom destalinizacije, trebalo je smiriti. Mađarskoj je trebalo održati lekciju.

1 novembar označio je prekretnicu u mađarskoj revoluciji – ruske trupe počele su ponovo ulaziti u mađarske granice u ono što se potajno nazivalo operacijom Vihor. Bijesan, Nagy je za objašnjenje pozvao Jurija Andropova, ruskog ambasadora (i budućeg sovjetskog lidera). Trupe su bile tu samo da zaštite sovjetske građane koji žive u Mađarskoj i da olakšaju uklanjanje ostatka sovjetske Crvene armije, objasnio je Andropov- kome će nasljeđe biti epitet “Mesar iz Budimpešte”. Nagy nije vjerovao ni riječi – i bio je potaknut na svoju najsmjeliju najavu revolucije: povlačenje Mađarske iz Varšavskog pakta i novi status neutralne nacije. Da bi dodatno pogoršao lošu situaciju izazvanu sovjetskim djelovanjem, Nagy je zamolio Ujedinjene nacije za pomoć.

Na žalost, istovremeno je bila u punom jeku i Sueska kriza, a UN su bile paralisane. Čekalo se do 4. novembra da UN glasa o krizi u Mađarskoj, a Sovjeti su potpuno ignorisali poziv da prekinu svoju akciju. Nije bilo nikakvih posljedica zbog odbijanja saradnje.

Sam Hruščov, međutim, nije bio paralisan i proveo je naredna tri dana prikupljajući podršku iz Kine i drugih zemalja istočnog bloka. Među njima je bila i tajna posjeta u noći između 2. i 3. novembra Jugoslaviji, maršalu Josipu Brozu Titu,koji se bio povukao  na ostrvo Brioni.

Odnosi s Titom su se tek počeli otopljavati godinu dana ranije, od podjele Tita i Staljina 1948. godine, a Mađarska je pod vodstvom Rakosija bila entuzijastični učesnik u lovu na titoiste koji su kovali zavjeru da upropaste međunarodni komunistički pokret. Ali Jugoslavija i Mađarska takođe su dijelile granicu, a Tito je imao svoje vlastito nemirno stanovništvo o kojem je trebalo razmišljati. Poslednje što je trebalo antijugoslovenskim aktivistima bio je primjer uspješne revolucije tako blizu kuće. U tu se svrhu Tito složio da je sovjetska vojna akcija neophodna. Takođe je predložio da Sovjeti postave Janoša Kadara za šefa vlade, savjet koji je Hruščov spremno prihvatio.

No, jednu posljednju tačku rasprave – Titovo priznanje da je jugoslovenska ambasada primila zahtjev da se ugovori mogući azil za članove Nagyeve vlade – Hruščovljeva grupa je olako prešla preko. Kasnije će se pokazati kao ogromna tačka spora.

Do 4. novembra, 17 divizija sovjetskih trupa, od kojih je mnogima rečeno da su poslane u borbu protiv fašista u Berlinu, stiglo je na periferiju Budimpešte.

“Ova borba je borba mađarskog naroda za slobodu protiv ruske intervencije i moguće je da ću na svom položaju moći ostati samo jedan ili dva sata. Čitav svijet vidjet će kako ruske oružane snage, suprotno svim ugovorima i konvencijama, slamaju otpor mađarskog naroda”, rekao je Nagy u radio obraćanju.

Sovjetske trupe počele su ulaziti u grad, a Nagyeva vlada pobjegla je tražeći azil. Sam Nagy primljen je u ambasadu Jugoslavije. I tu je boravio, od četvrtog do devetog novembra, dok je druga polovina borbi Mađarske revolucije bijesnila oko njega. Ovog puta Sovjeti neće dopusttii da izgube, svaki otpor će biti slomljen. I, iako nije bilo trenutno, upravo se to dogodilo; veći dio Budimpešte bio je pod sovjetskom kontrolom do 8. novembra.

Dok je Crvena armija prolazila gradom i uspostavljala red, 26.000-ma Mađara sudilo se zbog njihovih uloga tokom Revolucije. Zatvoreno je 22.000, internirano 13.000, pogubljeno 229, a stvoreno je preko 200.000 izbjeglica u oktobru i novembru 1956. Članstvo u Komunističkoj partiji spalo je s preko 800.000 prije Revolucije na manje od 100.000 nakon.

Ali Sovjetski Savez će čvrsto držati kontrolu narednih trideset godina.

Priča Imrea Nagya bila je skoro gotova. Iako je njegov azil u jugoslovenskoj ambasadi stvarao značajne međunarodne prepirke i glavobolje, on je i dalje odbijao da napusti Mađarsku. Uz dozvolu za kretenje pod sigurnom pratnjom koju je izdao Janoš Kadar, porodice Nagyieve  vlade napustile su jugoslovensku ambasadu da odu u svoje gradske stanove – ali kretenje uz sigurnu pratnju neće biti ispoštovano. Vozač autobusa bio je Rus, a pripadnici ruske vojske pridružili su se mađarskoj grupi zbog protesta jugoslovenske delegacije.

Mađari su otjerani u Rumuniju, gdje su intenzivno mučeni prije nego što su vraćeni u Budimpeštu na pogubljenje u junu 1958. Mađarska revolucija je konačno gotova. 

23. oktobar 1956. dan je koji će zauvijek živjeti u analima slobodnih ljudi i naroda. Bio je to dan hrabrosti, savjesti i trijumfa. Nijedan drugi dan otkako je istorija započela nije jasnije pokazao vječnu neugasivost čovjekove želje da bude slobodan, bez obzira na šanse za uspjeh, bez obzira na žrtvu. – John F. Kennedy