Crveni biskup

1907. u saveznoj državi Massachusetts umro je i sahranjen Kristaq Dishnica. Njegovo tijelo bilo je položeno u zemlju, ali nije mu bila dozvoljena vjerska sahrana ili blagoslov grobnog mjesta, a posljedice ovog čina pokrenuće događaje koji će u potpunosti promijeniti budućnost Albanije – zemlje udaljene 4.500 milja vazdušne linije i ona za koju većina Amerikanaca vjerovatno nije ni znala da postoji.

Albanske pravoslavne pristalice tog vremena služila je Grčka pravoslavna crkva i to se pokazalo kao prepreka. Albanski nacionalizam dobivao je ogroman zamah u Albaniji i inostranstvu, a to je ugžavalo primat Grčke pravoslavne crkve. U tim okolnostima mnogi sveštenici u dijaspori odbijali su da sahrane Albance osumnjičene za nacionalistički aktivizam. To je bio slučaj sa Kristaq Dishnicaom.

Dvadesetpetogodišnji Theophan (Fan) Noli već je bio uključen u nacionalistički pokret za albansku nezavisnost i čvrsto je vjerovao da pravoslavni vjernici u Albaniji trebaju imati svoju crkvu sa službama na svom jeziku. Sazivanjem sastanaka sa albanskom dijasporom u Sjedinjenim Državama, donijeta je odluka o uspostavljanju odvojene albanske pravoslavne crkve. Ruski arhiepiskop Platon (Roždestvenski) pristao je da zaredi Nolia za sveštenika 18. marta 1908. Time je u Sjedinjenim Državama rođena nezavisna Albanska pravoslavna crkva.

Noli je u potpunosti podržao albansku liturgiju i preveo Bibliju na albanski jezik. Bio je jedinstveno pogodan za ovo djelo, jer je tečno govorio albanski, grčki i engleski – kao i francuski, turski i arapski.

U isto vrijeme dok je agitirao za nezavisnost Albanije, bio je zauzet studiranjem za BA diplomu na Harvardu. Ove dvije aktivnosti urodile su plodom gotovo u isto vrijeme – diplomirao je na Harvardu 1912., a 28. aprila 1912. službeno je osnovana “Vatra”, udruženje američkih Albanaca stvoreno za agitaciju u albanske svrhe, prvobitno zvano Besa-Besen.

Vatra će služiti kao albanska vlada u egzilu tokom Prvog svjetskog rata. Takođe je dobila podršku značajnih ličnosti kao što su Woodrow Wilson i Theodore Roosevelt. I agitacija Vatre na svjetskoj sceni je uspjela – 1920. godine Albanija je dobila članstvo u Ligi nacija, međunarodnom priznanju koje je balkanskoj naciji izmicalo od 1912. Fan Noli, koji je prilično mlad napustio Albaniju, vratio se u zemlju njegovog rođenje 1921. kao člana parlamenta u liberalnoj Narodnoj stranci.

Gotovo odmah našao se u direktnom sukobu s konzervativnijim Ahmetom Zoguom.

Borbe u vladi nastavile su se dok su Noli i druge pravoslavne pristaše radile kako bi osigurali nezavisnost Albanske pravoslavne crkve, umjesto da ostanu pod kontrolom Carigrada. Kongres u Beratu 13. septembra 1922. završio je tako što je Fan Noli postao arhiepiskop cijele Albanije, garantujući da će se službe održavati na albanskom jeziku.

Dana 23. februara 1924. godine, problemi u albanskom parlamentu između onih na strani Zogua i liberalnije koalicije s Fan Noli-em došli su do izražaja kada je Beqir Valteri dva puta pucao u Zogua. Na opšti šok, Zogu se vratio na posao, ali ozljeda se još uvijek širila. Za osvetu, jedan od Zoguovih članova stranke ustrijelio je i ubio liberala Avnija Rustemija u aprilu. Fan Noli održao je nadahnjujući govor na Rustemijevom pokopu, a do juna 1924. Zogu i njegove pristalice pobjegli su iz Albanije u egzil u Jugoslaviju.

Nakon Zoguova leta, Noli je imenovan premijerom 17. jula 1924. Bila je to vlada kratkog vijeka: iako je Noli pokušao provesti reforme u poljoprivredi koje bi dovele do modernizacije, program je bio izuzetno nepopularan. 24. decembra 1924. Ahmet Zogu vratio se na čelo Bijele armije generala Wrangela, a Fan Noli pobjegao je u Italiju, a kasnije natrag u Sjedinjene Države. Njegov odnos s čovjekom koji će biti okrunjen kao kralj Zog i izbačen iz Albanije zauzvrat je ostao uglavnom antagonistički, iako je Zogu platio Nolijevo liječenje 1933. godine.

Ekumenski carigradski patrijarh konačno je 1937. priznao Albansku pravoslavnu crkvu, a Fan Noli je u crkvi nastavio kao nadbiskup. Preveo je na albanski jezik više klasičnih djela, poput Shakespearea, Cervantesa i Edgara Allena Poea. Takođe je preveo albanske pravoslavne dokumente na engleski jezik. U svom kontinuiranom obrazovanju stekao je drugi BA na Muzičkom konzervatorijumu u Novoj Engleskoj i doktorat na Bostonskom univerzitetu.

Što je najkontroverznije, Noli je agitirao s vladom Sjedinjenih Država da prizna komunističku vladu Albanije pod diktatorom Enverom Hodžom. Upravo je taj put djelovanja donio Noliju titulu “Crveni biskup” i optužbe za sentimentalnost prema komunizmu.

Fan Noli je umro 1965, četiri godine nakon kralja Zoga. Obojica su umrli u egzilu izvan Albanije, Zog u Francuskoj i Noli u Sjedinjenim Državama. Iako su imali različite ideje o putevima ka modernizaciji i prosperitetu, obojica su promovisali osećaj ponosa i dužnosti prema nezavisnoj naciji Albaniji.

“Može se imati bilo koja religija koju je neko dobio od svojih predaka i koja mu se sviđa, ali ne može odabrati drugu nacionalnost i boriti se protiv svoje, a da na čelo ne stavi veliki pečat “izdajnika”, Fan Noli.

Za više informacija o kulturi i istoriji Albanije, molimo vas slijedite ovaj link.