Vrlo balkanski rimski carevi

Najmoćnije carstvo antike i, najvjerojatnije, najmoćnije carstvo koje je svijet ikada vidio, bilo je u padu u trećem stoljeću nove ere. Ne samo u padu, već je brzo pucalo po šavovima. Barbari/Varvari su upadali, seljaci su se pobunili, valuta je propadala, kuga je izbila na površinu, a rimski vladari su se zabavljali uzurpirajući jedni druge i planirajući atentate. Sve je trebalo nestati.

Ali, nekako, nije. I to što je nekako spasilo Rim bilo je niz vladara iz Ilirikuma/Ilirika i Trakije, rimskih pokrajina koji su činili ono što je sada Balkan. Oni su čak dobili određeno ime – Iliričani.

Rimske provincije Ilirik, Trakija, Makedonija, Mezija, Dakija i Panonija

Ilirik i Trakija postali su važne pokrajine u carstvu i prije nego što je počeo pad. Nakon Batonskog ustanka od 6. do 9. godine n.e, Rimljani su ubili ili raselili većinu starosjedilačkih Ilira i počeli naseljavati penzionisane legionare na svoje mjesto na Balkanu. Važni vojni gradovi počeli su cvjetati u mjestima kao što su Sirmium (današnja Sremska Mitrovica, Srbija), Naissus (današnji Niš, Srbija) i Serdica (današnja Sofija, Bugarska). Vojni gradovi su stvorili tradiciju, i ubrzo je sa Balkana došla najveća skupina zastupljena u rimskim legijama.

I kad su legije odlučile da trebaju izabrati cara koji je dokazan i pouzdan, postojala je veća od prosječne šanse da car bude s Balkana. To se upravo i dogodilo.

Prvi balkanski rimski carevi

Prvi ilirski car bio je Decije, rođen u Simrijumu. Izabran je 249. godine n.e nakon što je ubio cara Filipa Arapina, ali vladao je samo dvije godine – do 251. Ipak, uspio je u tom vremenskom periodu izvršiti progon protiv hrišćana. I ne bilo koji progon – Decijanski progon uspio je ubiti ni manje ni više nego samog poglavara hrišćanske crkve – papu Fabijana. Decije je umro za vrijeme bitke na Abritu 251. godine, bitke koja se pokazala kao neublažena katastrofa za Rimsko carstvo.

Decija je naslijedio njegov sin Hostilijan koji je uspio vladati od jula do novembra 251. prije nego što je umro ili od kuge ili ubistva. Također je moguće da je umro od kuge prouzrokovane ubistvom.

Sljedeći balkanski car bio je Klaudije II, „Gotik“, koji je vladao dvije kratke godine, od 268. do 270. Gotik je rođen ili u Sirmijumu ili u Naissusu, dva najveća vojna grada u Carstvu. Ne postoje dobre legende o Gotiku – govorilo se da ima gotovo nadljudsku fizičku snagu i da je strahovito okrutan. Jedna apokrifna priča govori da je jednim udarcem izbio zube konja, iako izgleda da niko nije zabilježio zašto bi tako nešto učinio. Gotik se, istinski sa svojim imenom, borio protiv Gota. Umro je za vrijeme kiparske kuge, vjerojatno zato što nije mogao istjerati kugu iz vlastitog tijela.

Klaudije Gotik, udarač konja

Senat je izabrao Gotikovog brata, Kvintila, i uspio je odslužiti 17 ili 177 dana do njegovog ubistva. Ili samoubistva. Niko nije sasvim siguran da li je ubijen ili se sam ubio, ali bilo kako bilo, nesumnjivo je bilo nasilno.

U ovom trenutku je kriza Trećeg vijeka bila u potpunosti u toku i trebalo je nešto učiniti. Sudbina carstva počivala bi na snazi ​​i sposobnosti odabranog čovjeka.

Car koji je spasio Carstvo

Aurelijan je rođen ili u Serdici ili u Sirmijumu, a legije su ga 270. proglasile carem kada su Legioni smatrali da je Kvintil potpuno neprihvatljiv. Aurelijan je bio upravo pred svojim pobjedničkim pohodom protiv Gota i odlučeno je da će on biti mnogo bolji izbor – čak i ako Kvintil ima podršku Senata.

Pokazalo se da je podrška vojske koju je imao radije potpomogla podršku senata, a Aurelijan je na terenu prilično spretno pobijedio Kvintila.

Aurelijanove trupe to tada nisu znale, ali uspjele su da izaberu čovjeka koji će za pet kratkih godina postati poznat pod nazivom “Obnavljač svijeta”.

Uspio je ponovno osvojiti Galiju, obnovio je javne zgrade, odredio fiksne cijene najvažnijih dobara kako bi obični ljudi mogli bolje finansirati svoje potrebe, te javno procesuirao nedolično ponašanje javnih službenika. Sve ove stvari su otišle vrlo daleko u vraćanju povjerenja u vladu carstva. No, najefikasnija akcija koju je poduzeo da povrati povjerenje javnosti bio je da otkaže pojedinačne dugove prema riznici, čak i spaljivanjem popisa rekorda. Marketinška optika bila je neuporediva.

Pričalo se da je Aurelijan bio sin žene koja je bila sveštenica u hramu Boga Sunca, Sol Invictus. To se manifestovalo u podizanju kulta Sol Invictusa i hrišćanskog progona.

275. godine, pete godine njegove vladavine, Aurelijan je krenuo u pohod protiv Sasanida, kada su ga ubili njegovi oficiri. Poznat kao oštri disciplinar, jedan od njegovih sekretara pokušao je sakriti grešku tako što je zaokružio lažni popis onih iz redova koji su za smrt označeni kao izdajnici. Taj lažni popis natjerao je službenike da zajedno djeluju kako bi se spasili, a Aurelijan je brzo ubijen.

Prošlo je skoro godinu dana do izbora sljedećeg cara, a poznato je da je postojao međuprostor između Aurelijanove smrti i uzdizanja Tacita. U tom vremenskom periodu otkriven je neobičan novčić – onaj na kojem je bila rimska carica Ulpija Severina, supruga Aurelijana. O Ulpiji se zna vrlo malo, ali potpuno je moguće da je ona jedina žena u historiji Rimskog carstva vladala samostalno i po svojim pravilima.

Mora da je bila veličanstvena. I takođe – rođena je na Balkanu.

Loša strana dobrog cara

Sljedeći balkanski car, Prob, izabran je 276. Rođen je u Sirmijumu, koji se u ovom trenutku već mogao i oglašavati kao rodno mjesto careva i prodavati vodu kao eliksir moći, uspio je vladati šest godina sve dok nije ubijen.

284. godine nastao je još jedan rimski car s Balkana, a ovaj će postati svjetski poznat. Ili radije postaće ozloglašen. Dioklecijan, rođen u Saloni (sada Solin, Hrvatska), bio je iz porodice niskog statusa. Kao što je slučaj i s drugim Ilirima, na vrh se popeo kroz vojne redove.

Za razliku od ranijih careva, svoje je carstvo svojevoljno podijelio na dva, a potom na četiri dijela. Mnogima se činilo protu-intuitivno, ali carstvo je bilo toliko veliko i proširilo se s toliko različitih kultura da je razbijanje na manje komade, sa posvećenim vladarima za svako područje koji su se obavezali da dobrovoljno zajedno vladaju, pomoglo da se mnoga prijeteća pitanja stave pod kontrolu. Tako je osnivanje Tetrarhije uspjelo privremeno odgurnuti neke od nadolazećih problema koji će se razviti kasnije. Dio onoga što bi careve učinilo manje moćnima bio je njihov sporazum da odstupe nakon određenog broja godina. Dioklecijan je postao prvi rimski car ili Avgust koji je dobrovoljno dao ostavku 305. godine.

Dioklecijan, Posljednji veliki progonitelj hrišćana

Međutim, ono po čemu je bio poznat bio je posljednji i najnasilniji progon hrišćana u Carstvu.

Hrišćanstvo se počelo brzo širiti po cijelom Rimskom carstvu i oko 300. godine otprilike 10% stanovništva je bilo hrišćansko. Rasprostiralo se izvan svojih uglavnom urbanih početaka u selo i počelo privlačiti sve veći broj pristalica više klase. Crkve su postajale sve veće i razrađenije, bliže onome što bismo sada nazvali Katedrale.

Pagani u carstvu prepoznali su rastuću monoteističku religiju kao prijetnju i počeli je pokušavati razbiti.

299. godine započeo je rani progon. Proricanje je zaustavljeno jer Haruspice (oni koji čitaju budućnost iz životinjskih iznutrica) nisu bili u stanju čitati i krivili su hrišćanska domaćinstva za blokadu proricanja. Čitava vila i vojska morali su biti prečišćeni.

Da bi to učinili, svi članovi domaćinstva morali su prinositi žrtve, a oni koji su odbili bili su strogo kažnjeni.Posebno su tvrdoglavi bili Maničani, sekta gnostičkih hrišćana. Kao rezultat toga, naređeno je da vođe Manihajna budu žive spaljene zajedno sa njihovim spisima. Kasnije su Maničani nižeg statusa usmrćivani odrubljivanjem glave.

Godine 302. ovo se kao grudva dokotrljalo u Veliki progon kada je naređeno da se Roman iz Cezarije, koji je sada svetac, isječe jezik radi ometanja paganskih žrtvovanja. Roman je kasnije ubijen, ali je njegovo ponašanje nadahnulo Dioklecijana da potpiše Edikt protiv hrišćana, koji je objavljen 303. Taj je edikt u različitoj mjeri proveden u različitim dijelovima carstva, ali na Balkanu je bio posebno oštar.

Ovaj se progon protiv hrišćana u istoriji uvrstio kao Progoni Dioklecijana, a sam Dioklecijan je postao lik u srpskom folkloru kao Dukjan, Božji neprijatelj.

Dioklecijan je 305. godine izabrao penziju i prisilio svog suavgustusa Maksimilijana da se povuče s njim. Maksimilijan, rođen u Sirmiumu, imao je mnogo poteškoća da ostane u penziji. Nakon napuštanja vlasti agitovao je za vladavinu svog sina, na kraju vodeći neuspješnu pobunu. U julu 310. se objesio.

Dioklecijan je umro 311. godine, najvjerovatnije takođe samoubistvo.

Najpoznatiji (balkanski) rimski carevi

Najpoznatiji balkanski car Rimljana javlja se kao dio Tetrarhije godinu dana nakon Dioklecijanove penzije. Konstantin Veliki rođen je u Naissusu (današnji Niš, Srbija). Njegova vladavina počela je 305. godine i on će postati prvi rimski car koji je prešao na hrišćanstvo. Takođe je pokušao izvršiti odštetu za Dioklecijanove progone, vraćajući imovinu hrišćanima koji su bili zlostavljani.

Konstantin Veliki: osvajač, vođa, restaurator carstva, kuhač žena

Ostali napredni koraci u hrišćanstvu dogodili su se pod Konstantinom Velikim, poput Milanskog edikta, koji je 313. proglasio toleranciju prema hrišćanstvu u čitavom carstvu i Prvog sabora u Niceji 325. godine, što je rezultiralo da se Nicejsko vjerovanje i danas govori u hrišćanskim crkvama.

Ipak, Konstantin I nije bio svehrišćanin i bio je pjevač. Dao je vlastitog sina Krispa ubiti 326. godine a samo nekoliko mjeseci kasnije u kupatilu prokuhao svoju ženu Faustu. Potom ih je izbrisao iz istorijskog zapisa. Razlog za ova dva ubistva je bila njihova navodna afera. Međutim, afera nije potkrijepljeno nikakvim dokazima.

Konstantin Veliki umro je nakon duže bolesti 337. godine, a ispraćen je sa njegovim sinom i s Faustom, ženom koju je ubio.

Godine 337., Konstantin II, rođen u Sirmijumu, postao je car Rima.

Kosntantin II je bio praktičar arijskog hrišćanstva, što je promovisao dok je progonio pagane i Jevreje u carstvu. Vladao je lomljivim carstvom, razni carevi i frakcije su se dizali i trebalo se nositi s njima. Upravo je pod Konstantinom II nastupila najkrvavija bitka u Rimu, Bitka kod Murse Major, dok je radio na svrgavanju uzurpatora Magnencija

Rat je zasjenio čitavu njegovu vladavinu, Konstantin II umro je od bolesti dok je bio u pohodu 361. godine.

Iako je bilo još devet balkanskih careva Rima, u nadolazećim vremenima samo će jedan ostati široko popularan: car Justinijan.

Justinijan I, od krpe do bogatstva 

Justinijan, kojeg su neki moderni učenjaci zvali “Posljednji Rimljanin”, nije rođen u kraljevskoj porodici. Njegov ujak Justin I rođen je kao seljak, a u nekim je izvorima opisan kao svinjar. Iz okoline današnjeg Skoplja, Makedonija, Justinijan nije bio samo zadnji Rimljanin – on je bio posljednji car s Balkana. Nakon ovog perioda, najveći dio Balkana neumoljivo će se pomjeriti prema Istočnom carstvu smještenom u Carigradu.

Justinijan je vladao od smrti svog ujaka 527. do svoje kasne smrti u 565. godini, ali prije smrti potpuno je preradio pravni kodeks u osnovi zakona koji se i danas koristi u mnogim zemljama. Takođe je pružio izgovor i obrazac tokom vijekova za zaljubljene kraljeviće koji su se borili protiv sistema koji zahtijeva supružnike određene krvne loze – Justinijan, narasli makedonski seljak – oženio se bivšom prostitutkom.

Činjenica da je Balkan vladao Rimskim carstvom više od dva vijeka često se previđa i nije mu posvećeno dovoljno pažnje u historijskom zapisu. Bilo je možda neizbježno da raskršća Evrope postanu vođe Evrope, ali je bilo i kratkotrajno. Balkan, napadnut od okupatora sa Istoka, brzo se depopulirao. Hrišćanstvo koje se tamo ukorijenilo prije bilo gdje drugdje u svijetu bilo je gotovo uništeno, s crkvama bez poklonika koje su pale u propast.

U ove skoro prazne zemlje ušli su novi ljudi – paganski, seoski i nepismeni. Slaveni su bili u stanju naseliti i preuzeti Balkan u roku od 100 godina, a njihov utjecaj je dominirao tim područjem; jedinstven u religiji, jeziku i kulturi.

Jedan živi ostatak vladavine rimskog Balkana i danas postoji: vlaški narod, nomadski latinski govornici, i danas žive na područjima Srbije, Albanije, Rumunije i Grčke.